Wat zijn de eerste tekenen van veroudering? Naast rimpels, grijs haar of andere interne tekenen, zoals de beroemde katers die na een bepaalde leeftijd meer dan 24 uur aanhouden, wordt dit onvermijdelijke proces dat in gang wordt gezet door het verstrijken van de tijd gekenmerkt door een progressief verlies van lichaamsfuncties.
Hoewel de oorzaken nog niet volledig bekend zijn, heeft de wetenschap bepaalde cellulaire en moleculaire veranderingen geïdentificeerd die ermee gepaard gaan. “Er zijn veranderingen in het DNA, verkorting van telomeren in chromosomen, veranderingen in eiwitten en schade aan mitochondriën die leiden tot een opeenhoping van wat we moleculaire rommel zouden kunnen noemen. Deze veranderingen treden op bij het ouder worden, maar er zijn factoren die ze kunnen versnellen of vertragen,” legt moleculair bioloog Antonio Ayala uit, hoogleraar biochemie en moleculaire biologie aan de Universiteit van Sevilla en lid van de Spaanse Vereniging voor Medicijnen tegen Veroudering en Lang Leven (Semal).
Vier leeftijden
Het is niet eenvoudig om het punt te bepalen waarop we als ‘oud’ worden beschouwd. We moeten niet vergeten dat er verschillende manieren zijn om iemands leeftijd te meten. “We hebben de chronologische leeftijd, die wordt bepaald door het jaar waarin we geboren zijn, maar die niets zegt over of iemand sneller of langzamer ouder wordt. Binnen dezelfde leeftijdsgroep zijn er mensen die hun functies beter behouden en langzamer verouderen dan wat wij als normaal beschouwen. Dit leidt tot het begrip biologische leeftijd, dat verwijst naar die mate van functionaliteit. Er is een grote variabiliteit in deze biologische leeftijd,” zegt Ayala.
Naast deze twee concepten is er ook nog de subjectieve leeftijd, de leeftijd waarvan elk individu denkt dat hij of zij die heeft, en de ervaren leeftijd, de leeftijd waarvan andere mensen denken dat iemand die heeft. “Er is veel literatuur die aangeeft dat je jonger voelen dan je leeftijd een voordeel heeft vanuit gezondheidsoogpunt. Er is bijvoorbeeld aangetoond dat mensen die zich jonger voelen meer grijze stof in hun hersenen hebben en minder last hebben van leeftijdsgerelateerde achteruitgang. Dit toont aan dat goede gewoonten deze achteruitgang vertragen,” merkt Ayala op.
De drempel van ouderdom
Om individuen in de groep ouderen in te delen, kunnen verschillende criteria worden gebruikt. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie wordt iemand als oud beschouwd als hij of zij 60 jaar of ouder is. Het is geen toeval dat de pensioengerechtigde leeftijd in de meeste landen in dit decennium ligt.
“Een andere objectieve manier om iemands chronologische leeftijd als oud te classificeren is als hij of zij 15 jaar jonger is dan de levensverwachting van een bepaald land. Dit is een classificatie die in bepaalde contexten wordt gebruikt, maar het zegt niets over de functionaliteit van de persoon op die leeftijd,” zegt de moleculair bioloog.
Kortom, iemand classificeren als oud of niet oud is nuttiger op epidemiologisch niveau dan op individueel niveau. “Biologische leeftijd zou een nuttigere parameter zijn om iemand uit te leggen dat hij snel veroudert en hoe hij dit proces kan vertragen door goed voor zichzelf te zorgen,” legt Ayala uit.
In die zin is het mogelijk om tekenen en veranderingen waar te nemen die het organisme ondergaat en die de eerste tekenen zijn van het verstrijken van de tijd. “Als iemand op 35- of 40-jarige leeftijd een hoog cholesterolgehalte krijgt, weet hij al dat hij in de toekomst hart- en vaatproblemen zal krijgen. Het risico op bepaalde ziekten neemt toe met de leeftijd,” zegt de expert.
Tekenen en signalen
Ouder worden is niet lineair. De meest recente onderzoeken beschrijven een proces van plotselinge veranderingen. “Er zijn twee leeftijden waarop je een grote sprong ziet. Op 45- en 70-jarige leeftijd hebben we gezien dat deze veranderingen vanuit moleculair oogpunt versnellen,” legt Manuel Collado uit, een CSIC-onderzoeker in het Laboratorium voor Cellulaire Senescentie, Kanker en Veroudering van het Singular Centre for Research in Molecular Medicine and Chronic Diseases (Cimus), aan de Universiteit van Santiago de Compostela.
De veranderingen beginnen echter al lang voordat de kaarsjes worden uitgeblazen. Collado wijst erop dat “we niet in al onze organen en weefsels in hetzelfde tempo verouderen. Er zijn functies die sneller achteruitgaan dan andere, of meer bij sommige mensen dan bij anderen”. Recente studies op dit gebied hebben bepaalde eiwitten ontdekt die zouden kunnen fungeren als verouderingsmarkers of ‘moleculaire klokken’.
“Er was een heel interessant onderzoek dat keek naar de aanwezigheid van bepaalde eiwitten in het bloed en, wetende dat veel van die eiwitten uit de longen komen, sommige uit het zenuwstelsel, sommige uit de spieren, probeerden ze de aanwezigheid van die eiwitten te correleren met de veroudering van elk van die organen. De mensen die eiwitmarkers in hun bloed hadden die wezen op een verslechtering of versnelling van neuronale veroudering, ontwikkelden na 5-10 jaar neuronale ziekten. Dit bevestigt iets wat we al weten, namelijk dat veroudering de belangrijkste risicofactor is voor de ontwikkeling van allerlei ziekten,” legt de onderzoeker uit.
De eerste tekenen van het verstrijken van de tijd beginnen zichtbaar te worden rond de leeftijd van 30 jaar, wanneer het progressieve verlies van spier- en botmassa begint dat kenmerkend is voor de lichaamssamenstelling van oudere mensen. Expressielijntjes, vlekken die uiteindelijk in rimpels zullen veranderen, kunnen ook beginnen te verschijnen in de vroege dertiger jaren, als gevolg van de afname van collageen in de huid.
Op 40-jarige leeftijd beginnen er een aantal veranderingen op te treden in het weefsel van de ogen. De lens wordt harder en de pupilreactie vertraagt. Dit is het begin van presbyopie, een geleidelijk verlies van het vermogen om scherp te stellen op dichtbije objecten, vooral dichterbij dan 60 centimeter.
Later, rond de 50, begint er een verandering in het metabolisme waar te nemen. “Met het ouder worden neemt het energieverbruik in rust af, wat samenhangt met veranderingen in de lichaamssamenstelling, en er is ook een afname in het activiteitsafhankelijke energieverbruik dat na verloop van tijd optreedt. Daarom zal het gewicht toenemen, vooral als we dezelfde inname en dezelfde of minder lichaamsbeweging houden”, aldus de Spaanse Vereniging voor Endocrinologie en Voeding (Seen).
Vanaf de leeftijd van 60 jaar verliest het immuunsysteem een bepaalde capaciteit, bekend als immunosenescentie. “Dit proces beïnvloedt alle elementen van de immuunrespons en verandert de verdediging tegen infecties, evenals de ontwikkeling van immunologisch geheugen in verband met vaccinatie,” verklaart een studie gepubliceerd door de Spaanse Vereniging voor Geriatrie en Gerontologie (Segg).
De vatbaarheid voor infecties neemt dus toe en het is waarschijnlijker dat de infecties die we hebben gehad door latente virussen worden gereactiveerd. Dit alles bevordert de ontwikkeling van verschillende pathologieën, zoals kanker of sommige auto-immuunziekten. Chronische ontsteking bij ouderen, een immuunrespons die bekend staat als inflammaging, werkt als een versneller van veel chronische ziekten die geassocieerd worden met veroudering, zoals hart- en vaatziekten of neurodegeneratieve ziekten.
Bescherming tegen veroudering
De schade die wordt veroorzaakt door het verstrijken van de tijd is niet gemakkelijk te voorspellen of te vertragen. Hoewel sommige gewoonten duidelijk heilzaam zijn en in verband worden gebracht met een verbetering van de levenskwaliteit tijdens de laatste fase van de ouderdom, is het duidelijk dat, zoals Collado aangeeft, “ veroudering multifactorieel is en er veel complexe elementen bij betrokken zijn, dus het is moeilijk om iets te vinden dat door hierop in te werken geen secundaire problemen veroorzaakt”.
We moeten niet vergeten dat bijvoorbeeld veel mechanismen van celdood en celverloop voorkomen dat cellen zich vermenigvuldigen en tumorstructuren vormen. Het terugdraaien van bepaalde processen zou de risico’s in andere opzichten kunnen vergroten. Om deze reden neemt Collado, om beter te leven in de laatste levensjaren, de meest elementaire aanbevelingen over. “Er zijn de dingen die we allemaal weten en die bijna niemand doet, zoals matig en gezond eten, lichaamsbeweging, voldoende rust en slaap en het onderhouden van actieve en dynamische persoonlijke relaties,” stelt hij voor.
Wat betreft protocollen om veroudering uit te stellen, legt Collado uit dat er onderzoek wordt gedaan naar “ calorierestrictie, omdat in verschillende organismen en modellen is aangetoond dat het verminderen van de calorie-inname leidt tot een langere levensduur. In plaats van onszelf te onderwerpen aan een proces dat behalve onaangenaam ook gevaarlijk kan zijn, omdat het spontaan verminderen van calorieën niet erg aan te raden is, kunnen we misschien een farmacologische manier vinden om het voordeel dat dit heeft te stimuleren of te evenaren zonder de vooroordelen die ermee geassocieerd kunnen worden.
Er wordt ook onderzoek gedaan naar celregeneratie. “Dit begon in 2006 toen een Japanse wetenschapper, Shinya Yamanaka, ontdekte dat we elke volwassen cel in het lichaam kunnen nemen die gespecialiseerd is in een bepaald ding, we kunnen er simpelweg drie of vier genen aan toevoegen en als we dit op een gecontroleerde, beperkte manier doen, leidt het tot verjonging van de cel. Dit is zelfs gedaan in één organisme, in laboratoriummuizen. En ze zijn in staat geweest om de muizen veel langer te laten leven. Maar ik denk dat er nog een lange weg te gaan is voordat we het kunnen gebruiken in menselijke therapieën,” legt de Cimus-onderzoeker uit.
